Dzieje Gabriela Stanisława Rzyszczewskiego

Garbriel¹ (Gabryel², Gabrjel³) Stanisław Rzyszczewski (Ryszczewski⁴) pochodził z dawnego rodu bojarów wołyńskich osiadłych w Rzyszczewie. Pierwsze wzmianki metrykalne o Rzyszczewskich na Wołyniu pochodzą z roku 1528⁵. Rodzina posługiwała się herbem Pobóg⁶:

W polu błękitnem tarczy jest podkowa srebrna barkiem do góry położona, na której grzbiecie wystaje krzyż złoty; na hełmie chart z obrożą i smyczą jakby wyskakujący z korony w prawą stronę⁷.

Herb ozdabiają błękitne labry podbite srebrem.

Nazwa herbu wywodzi się od jego zawołania (proklamy) „Pobodze”, co w języku staropolskim znaczyło „z Bogiem^8”.

W księgach metrykalnych z diecezji łuckiej Gabriel Rzyszczewski występuje z tytułem hrabiowskim⁹, który — jak twierdzi Pułaski — został mu nadany „w nominacyi przy przyjęciu do kawalergardów^10”.

Gabriel Rzyszczewski urodził się w Żukowcach na Wołyniu w roku 1780¹¹ lub być może 1785¹², jako syn Adama (kasztelana, posła na sejmy 1786 i czteroletni, konsyliarza konfederacji targowickiej, a przy tym poety i tłumacza, który przełożył na język polski tragedię Woltera pt. Semiramis). Jego matką była Honorata z Chołoniewskich, córka kasztelana buskiego¹³.

Gabriel Stanisław Rzyszczewski

Gabriel kształcił się najpierw we Lwowie, a później również w Wiedniu, Paryżu (gdzie uczył się między innymi malarstwa) i Petersburgu (gdzie pobierał nauki gry na skrzypcach)¹⁴.

Posiadał niebagatelne włości na Wołyniu: między innymi Rzyszczew, Koźlaki, Pańkowce, Wyżgrodek, Żukowce, Oleksiniec (wniesiony w posagu przez żonę) czy Rydoml¹⁵.

Karierę zawodową rozpoczął w roku 1802 jako chorąży powiatu krzemienieckiego, a w 1803 wstąpił do kawalergardów, gdzie od razu został mianowany podporucznikiem, a stało się tak dzięki protekcji księcia Konstantego, który przebywając na Wołyniu, zatrzymywał się w Żukowcach, przez co młody Gabriel mógł służyć jemu jako adiutant-ochotnik.

W bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805 roku, gdzie wojska Napoleona odniosły druzgoczące zwycięstwo nad oddziałami carskimi, pułk, w którym służył Rzyszczewski, zdobył sztandar batalionowy¹⁶ (orła¹⁷) wojsk francuskich, a Gabriel osobiście złożył przed księciem szpady siedmiu oficerów wroga. Awansowany został wówczas na porucznika, a za waleczność otrzymał order św. Anny.

Żychliński stwierdza jednak, że Gabriel Rzyszczewski:

skoro tylko zabłysła dla kraju gwiazda Napoleona i powstały szeregi narodowe, natychmiast wziął dymisyą w Petersburgu i podążył do Warszawy, gdzie w r. 1809 własnym kosztem wystawił 12 pułk ułanów, na którego czele chlubnie się odznaczywszy w różnych kampaniach, otrzymał w r. 1812 szlify generalskie¹⁸.

Gwiazda Napoleona zabłysła już znacznie wcześniej niż w 1809, zwłaszcza, że Rzyszczewski osobiście przecież walczył z oddziałami Bonapartego kilka lat wcześniej, a polskie legiony walczące u boku Francuzów powstawały już od 1797 roku — na przykład w Reggio. Można więc podejrzewać, że narodowowyzwoleńczy zryw Gabriela nie wynikał tylko i wyłącznie z pojawienia się sprawy polskiej w planach Napoleona.

Kiedy Gabriel Rzyszczewski został generałem wojska polskiego w 1812 roku, wyszła za niego Celestyna Czartoryska — gorąca patriotka¹⁹. Być może to plany związane z tym wydarzeniem tłumaczą nagły przypływ ojczyźnianego zapału u syna konsyliarza konfederacji targowickiej.

Z jego zmianą frontu wiąże się jeszcze inna nieścisłość pojawiająca się w dostępnych nam źródłach. Pułaski podaje, że Gabriel porzucił służbę dla Aleksandra I na rzecz Napoleona I w roku 1806²⁰, gdyż zażądał tego ojciec, Adam Rzyszczewski²¹. W Internetowym Polskim Słowniku Biograficznym czytamy jednak:

W r. 1805 na żądanie ojca, jak pisze Kazimierz Pułaski, lub też – jak podaje Karwicki – po śmierci ojca (1808 r.), R. podał się do dymisji²².

Nawet jeśli autorzy Słownika… mają rację i wydarzenie to miało miejsce w 1805, a nie w 1806, to Kazimierz Pułaski nie twierdził tego, co mu się przypisuje — podał bowiem inną datę.

Wspomniany w powyższym cytacie Karwicki pisze natomiast:

Długo nie zgadzał się W. Książę na udzielenie mu [Gabrielowi Rzyszczewskiemu] dymissyi, gdy znaglony przez starego ojca, musiał wracać na Wołyń; uległ wreszcie choć z żalem prośbom sędziwego kasztelana, zachowując zawsze dla syna najlepsze względy²³.

Autorzy Słownika… powołali się na źródło, w którym nie ma przytoczonej przez nich tezy, a w którym występuje teza wręcz przeciwna.

Niezależnie jednak od powodu i czasu swej dymisji Gabriel wstąpił w szeregi wojsk polsko-francuskich i wziął udział w kampanii roku 1812, zdobył odznaczenia (w tym Virtuti Militari) i jeszcze tego samego roku ożenił się z Celestyną Czartoryską, po czym w 1813 złożył dymisję, a w 1818 odrzucił propozycję księcia Konstantego, który proponował mu wstąpienie do wojska Królestwa Polskiego w randze generała brygady²⁴; osiadł z żoną na włościach w Żukowcach, gdzie nie stroniono od wystawnych przyjęć i zabaw:

Raz przyjechałem do Żukowiec w krzemienieckiem, na imieniny jenerała Gabryela Rzyszczewskiego […]. Przed balem miał być teatr amatorski, robiono próby i wszelkie przygotowania do sceny w sekrecie przed gospodarzem, który udawał oczywiście, że o niczem nie wie. […] jeden z głównych aktorów zachorował, […]. Wskazał na mnie, […] broniłem się, jak mogłem, ale jak mnie dopadli, szczególnie panny, nie było rady […]. Całą noc spędziłem bezsennie na uczeniu się roli, […] i z pomocą suflera poszło wyśmienicie. Bal trwał do białego dnia²⁵.

Generał Rzyszczewski zmarł w roku 1857 i został pochowany w kościele wyżgrodzkim razem z żoną, która zmarła siedem lat wcześniej. Państwo Rzyszczewscy mieli siedmioro dzieci: Celestynę, Zofię, Izabellę, Gabryelę, Józefa, Leona i Aleksandra²⁶.

Losy Gabriela Rzyszczewskiego są dobitnym przykładem skomplikowanych losów dowództwa armii, która nie ma już kraju, którego mogłaby bronić, która utraciła sens swego istnienia. Biografia Gabriela Rzyszczewskiego jest także dowodem na słuszność rady udzielonej władcom i dowódcom przez najsławniejszego znawcę wojennego rzemiosła, mistrza Suna: „Lepiej też jest przejąć całą armię przeciwnika, niż ją wybić²⁷” – co można by sparafrazować: lepiej przejąć wrogiego generała, niż go zabić.

Bibliografia

Dunin-Borkowski, J., Almanach błękitny: genealogia żyjących rodów polskich, Lwów: H. Altenberg, 1909.

Dunin-Karwicki, J., Szkice obyczajowe i historyczne, Warszawa: Gubethner i Wolff, 1882.

Konarski, S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris: nakładem autora, 1958.

Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji łuckiej i wileńskiej, sygn. 885, http://agadd.home.net.pl/metrykalia/436/sygn.%20885/pages/PL_1_436_885_0005.htm.

Kulikowski, A., Polskie rody szlacheckie: kto jest kim dziś, Warszawa: Interpress, 1993.

Metryki Wolyn, http://wolyn-metryki.pl/Wolyn/index.php?nazw_szuk=Gene&miej_szuk=.

Orman, E., Zacharewicz, Z., Gabriel Stanisław Rzyszczewski, Internetowy Polski Słownik Biograficzny, 1993 1992, http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/gabriel-stanislaw-rzyszczewski.

Pułaski, K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy: monografie i wzmianki, t. 1, Brody: Księgarnia Feliksa Westa, 1911.

Staszewski, J., „Kawaleria polska prawego skrzydła wielkiej armji 1812 r.”, Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. 7, nr 1, 1934, s. 75–97.

Stecki, H., Wspomnienia mojej młodości, Lwów: nakładem autora, 1895.

Stupnicki, H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów; ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. 2, Lwów: K. Piller, 1862.

Sun Tzu, Sztuka wojny, Jarek Zawadzki (tłum.), Warszawa: Hachette Livre Polska, 2009.

Urski, S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 15, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.

Żychliński, T., Złota księga szlachty polskiéj, t. 19, Poznań: nakładem autora, 1897.

---

1 Kazimierz Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy: monografie i wzmianki, t. 1, Brody: Księgarnia Feliksa Westa, 1911, s. 196;Elżbieta Orman, Zbigniew Zacharewicz, Gabriel Stanisław Rzyszczewski, Internetowy Polski Słownik Biograficzny, 1993 1992, http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/gabriel-stanislaw-rzyszczewski.

2 Jerzy Dunin-Borkowski, Almanach błękitny: genealogia żyjących rodów polskich, Lwów: H. Altenberg, 1909, s. 833;Teodor Żychliński, Złota księga szlachty polskiéj, t. 19, Poznań: nakładem autora, 1897, s. 101;Henryk Stecki, Wspomnienia mojej młodości, Lwów: nakładem autora, 1895, s. 62.

3 Janusz Staszewski, „Kawaleria polska prawego skrzydła wielkiej armji 1812 r.”, Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. 7, nr 1, 1934,  s. 90.

4 Metryki Wolyn, http://wolyn-metryki.pl/Wolyn/index.php?nazw_szuk=Gene&miej_szuk=;Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji łuckiej i wileńskiej, sygn. 885, http://agadd.home.net.pl/metrykalia/436/sygn.%20885/pages/PL_1_436_885_0005.htm;Orman i Zacharewicz, Gabriel Stanisław Rzyszczewski…;Seweryn Urski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 15, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931, s. 378.

5 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 194;Dunin-Borkowski, Almanach błękitny…, s. 831.

6 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 194;Dunin-Borkowski, Almanach błękitny…, s. 831;Urski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej…, t. 15, s. 378.

7 Hipolit Stupnicki, Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów; ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. 2, Lwów: K. Piller, 1862, s. 241.

8 Andrzej Kulikowski, Polskie rody szlacheckie: kto jest kim dziś, Warszawa: Interpress, 1993, s. 24.

9 Metryki Wolyn…;Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z diecezji łuckiej i wileńskiej, sygn. 885….

10 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 196.

11 Dunin-Borkowski, Almanach błękitny…, s. 833;Simon Konarski, Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris: nakładem autora, 1958, s. 303;Żychliński, Złota księga szlachty polskiéj…, t. 19, s. 101;Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 196.

12 Staszewski, “Kawaleria polska prawego skrzydła wielkiej armji 1812 r.…”, s. 90.

13 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 196.

14 Tamże.

15 Żychliński, Złota księga szlachty polskiéj…, t. 19, s. 101.

16 Orman i Zacharewicz, Gabriel Stanisław Rzyszczewski….

17 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 197.

18 Żychliński, Złota księga szlachty polskiéj…, t. 19, s. 101.

19 Tamże.

20 W publikacji Pułaskiego widnieje data 1706, ale jest to ewidentny błąd autora, redakcji lub zecera, gdyż Gabriela Rzyszczewskiego nie było jeszcze na świecie w pierwszej dekadzie XVIII wieku.

21 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 197.

22 Orman i Zacharewicz, Gabriel Stanisław Rzyszczewski….

23 Józef Dunin-Karwicki, Szkice obyczajowe i historyczne, Warszawa: Gubethner i Wolff, 1882, s. 6.

24 Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich…, t. 1, s. 198.

25 Stecki, Wspomnienia mojej młodości…, s. 62–63.

26 Żychliński, Złota księga szlachty polskiéj…, t. 19, s. 103.

27 Sun Tzu, Sztuka wojny, Jarek Zawadzki (tłum.), Warszawa: Hachette Livre Polska, 2009, s. 34.