Fu (賦), innymi słowy: polityka i łowy

Wywodzące się z państwa Chu (楚) poematy fu (賦), w których pro­za przeplata się z po­ezją, stały się w epo­ce Han (漢) istotnym ele­mentem kultury warstw wykształ­conych. Za ich po­mo­cą poeci opiewali piękno kraju jak i jego problemy spo­łeczne. Język tych utworów pełen był wszel­kiego rodzaju ozdob­ników i wytworności.

Niektóre poematy są nadzwyczaj długie i (w wielu przy­padkach) nużące dla dzi­siejszego czytelnika. Mimo ogromnej popularności, jaką cieszyło się fu (賦) wśród arysto­kracji oraz inte­ligencji, tylko nieliczni poeci potrafili umiejętnie wyko­rzystać ten potężny gatunek.

Definicja fu

Trudno jednoznacznie opisać, czym charakteryzuje się fu (賦) oraz co odróżnia je od zwykłej prozy prze­platanej poezją. Liu Xie (劉勰) podaje taką oto definicję:

Poezja fu miała swój początek w Księdze pieśni¹. W pó­źniejszym okresie uległa podziałowi na różne nurty. Opisy przedmiotów i prezentacja kształtów bujne są niczym rzeźba czy obraz. To, co stłumione, musi zostać wydobyte językiem bogatym i nieskrępowanym. Styl jest piękny i wyważony. Słowa wyplewione z chwastów².

賦自詩出，分歧異派。寫物圖貌，蔚似雕畫。抑滯必揚，言曠無隘。風歸麗則，辭翦荑稗。

Poemat fu (賦) służył w dużej mierze piewcom dworskiego przepychu (nawet jeśli w koń­cowych wer­sach swych utwo­rów poeci apelowali o umiar), nic więc dziwnego, iż formy, jakie przybierał, były cza­sem iście, powiedzieć by można, ba­rokowe, a co za tym idzie – nienaturalne. Liu Wu-chi (柳無忌) po­rów­nuje styl poe­matów fu (賦) do ozdobnego stylu pro­za­torskiego, jaki zaprezentował John Lyly w powieści Eufeusz³.

Adresaci

Utwory te były bardzo często adresowane do wysokich dostojników czy wręcz ce­sarzy, w których obecności je recy­to­wano; dzięki takim prezentacjom, poeta (którego status spo­łeczny był nierzadko dość niski) miał nadzieję zyskać przy­chylność wpływo­wych osób. Ban Gu (班固) w Kronice dynastii Han (漢書) napisał.

Przekazy mówią: „Czego się nie śpiewa, a co jest de­klamowane, to zwiemy poematem fu. Kto wejdzie wy­soko⁴, a umiał przy tym będzie tworzyć poematy fu, ten może ważnym zostać urzędnikiem”⁵.

传曰：不歌而誦謂之賦，登高能賦可以爲大夫

Poematy fu (賦) były przekazywane raczej ustnie, niż na papierze, stąd też brała się ich rytmiczność, rym i aliteracja nawet w partiach pisanych prozą. W późniejszym okre­sie prze­kaz ustny został wyparty przez zapis na papierze.

Sima Xiangru

Najwybitniejszym jednak twórcą poezji fu (賦) był Sima Xiang­ru (司馬相如), który miał podobno rzec: „Cały wszechświat zawiera się w sercu poety tworzącego poezję fu”⁶.

Sima Xiangru (司馬相如) był za życia nie tylko podziwiany za swoją twórczość, ale – a może na­wet przede wszystkim – znany ze swych życiowych perypetii, które (nawet jeśli oka­zać by się miały nieprawdziwą anegdotą) stanowią jedną z przyczyn jego popularności.

Sima Xiangru (司馬相如) pochodził z zamożnej rodziny, dlatego udało mu się zostać przy­bocznym cesarza; pełnił jednak tylko niską funkcję urzędniczą na ce­sarskim dworze. Po jakimś czasie porzucił służbę w stolicy i udał się do kró­lestwa Liang (梁), które było lennem cesarskim, a w którym w owym czasie przebywało również wielu innych literatów. Po kilku latach umarł zasiadający na tronie królestwa Liang (梁) król Xiao (孝), na którego to zaproszenie Sima Xiangru (司馬相如) przybył do ziemi Liang (梁) i z któ­rego to ręki otrzymał tam posadę. Straciwszy zwierzch­nika, a co za tym szło, źródło utrzymania, Sima Xiangru (司馬相如) wrócił do swego rodzinnego miasta – Chengdu (成都). Okazało się wtedy, że nie ma z czego się utrzymać. Szczęśliwym zbie­giem okoliczności jego przyjaciel Wang Ji (王吉) został starostą powiatu Linqiong (臨邛) i zaprosił Sima Xiangru (司馬相如), aby ten zamieszkał u niego na koszt powiatu. Sima Xiangru (司馬相如) za­mieszkał więc w rządowym hotelu, gdzie starosta Wang Ji (王吉) każdego dnia składał mu wizytę. Sima Xiangru (司馬相如) z początku przyjmował starostę, ale po pewnym czasie za­czął odmawiać spotkań pod pretekstem choroby. Za co Wang Ji (王吉) darzył swego przyjaciela jeszcze większym szacunkiem.

Ponętna wdowa

 Po okolicy rozeszła się wieść, że ktoś mieszka w rządowym hotelu i od­mawia widzenia się nawet ze starostą powiatu. A w powiecie tym mieszkali jedni z naj­bo­gatszych ludzi w pań­stwie. Szybko doszli do wniosku, że kim­kol­wiek jest ów osobnik, musi to być postać niezmiernie wpływowa, skoro po­zwa­la sobie na to, aby tak trak­tować starostę – cesarskiego urzędnika. Po­stanowili więc zaprosić Sima Xiangru na ucztę. Zaproszony bardzo niechętnie jednak w koń­cu zgodził się przybyć na biesiadę. Tam udało mu się ukradkiem poznać Zhuo Wenjun (卓文君) – młodą i niedawno owdowiałą córkę gospo­darza. Sima Xiangru przekupił jej służącą, aby przekazała swej pani list od niego. W od­po­wiedzi na list, Zhuo Wenjun (卓文君) udała się do hotelu, w którym mieszkał Sima Xiangru (司馬相如), gdzie… została przez niego porwana i wywieziona do Chengdu (成都).

Ojciec porwanej postanowił, że od tej pory nie będzie już łożył na utrzy­manie swej córki. Nie mógł bowiem w żaden inny sposób rozprawić się z pory­waczem przez wzgląd na wysoką pozycję społeczną i wpływy, jakimi w jego mniemaniu cieszył się Sima Xiangru (司馬相如).

Przybywszy do Chengdu (成都), Sima Xiangru (司馬相如) i Zhuo Wenjun (卓文君) żyli w biedzie. Przy­zwycza­jona do życia w dostatku kobieta nie mogła tego znieść. Postanowili więc wrócić do po­wiatu Lin­qigong (臨邛), gdzie sprzedawszy zaprzęg konny, którym przybyli, zainwestowali pieniądze w mały biznes, otwierając coś, co dziś naz­walibyśmy pubem.

Dla pana Zhuo (卓) – ojca Wenjun (文君) – była to sytuacja bardzo kło­potliwa: on wielki bogacz, a jego córka pracuje za barem – trudno sobie wyobrazić większą utratę twarzy. Darował więc córce dużą sumę pieniędzy oraz przydzielił jej znaczną li­czeb­nie służbę.

Otrzymawszy taki prezent, młodzi kochankowie porzucili swój pub i udali się z po­wrotem do Cheng­du (成都), gdzie kupili zie­mię i dom.

Panicz zmyślony

Z twórczości Sima Xiangru (司馬相如) największe znaczenie mają dwa poematy fu (賦): Panicz Zmyślony (子虛賦 Zǐ xū fù) i Park Shanglin (上林賦 Shànglín fù). Drugi z nich jest tak naprawdę kon­tynuacją pier­wszego i został napisany podobno na polecenie cesarza, któ­remu spodo­bał się poprzedni utwór.

W pierwszym z nich panicz Zmyślony (子虛) relacjonuje panu Nie­obecnemu (烏有先生) prze­bieg polo­wania i rozmowy, jakie odbył z królem państwa Qi (齊). Wszystkiemu zaś przysłuchuje się ksią­żę Nie-tak (亡是公).

Władca państwa Chu wysłał panicza Zmyślonego z poselstwem do królestwa Qi. Król Qi posłał po całą szlachtę w państwie, przygotował wozy i jeźdźców, aby udać się z posłem na polowanie. Kiedy się polowanie skończyło, panicz Zmy­ślony opowiedział o wszystkim panu Nieobecnemu.
Był tam z nimi również książę Nie-tak.

Kiedy usiedli, pan Nieobecny zapytał:
„Jak tam dzisiejsze polowanie się udało?”.
„Zadowolony jestem,” odrzekł panicz Zmyślony.
„Sporo upolowaliście?”
„Mało”.
„To z czego tu być zadowolonym?”
„Zadowolony jestem z tego, że król Qi pragnął się przede mną pochwalić liczebnością swej kawalerii oraz z tego, że mogłem opisać mu, jak to wygląda u nas w Yunmengu”.
„Czy mógłbym o tym usłyszeć?”
„Owszem,” odrzekł panicz Zmyślony, po czym mówił dalej:

„Król wyruszył na czele tysiąca rydwanów.

Kawalerzystów wziął dziesięć tysięcy,
Ku morskim brzegom się udał na łowy.
Wnyki i sieci w górach pozastawiał,
Na błoniach pieszy stał pułk doborowy.

Zając we wnyki, jeleń pod wóz wpadał,
Sarny chwytano, ustrzelono łosie.
Wzdłuż słonych brzegów pędziły rydwany.
Świeża krew zwierząt zbrukała im osie.

Wiele ubito, bo łów był udany.

Dumny ze swego zatem dokonania, tak do mnie rzeknie: «Czy wy tam w Chu u siebie również tereny łowne macie na przepastnych równinach i błoniach rozległych położone, które by tak bogate i uciech pełne były, jak te tutaj? Któreż z terenów łownych króla Chu mogą się równać z naszymi?»”⁷.

楚使子虛使於齊，齊王悉發境內之士，備車騎之衆，與使者出畋。畋罷，子虛過詫烏有先生，而亡是公存焉。坐定，烏有先生問曰：「今日畋樂乎？」子虛 曰：「樂。」「獲多乎？」曰：「少。」「然則何樂？」對曰：「僕樂齊王之欲夸僕以車騎之衆，而僕對以雲夢之事也。」曰：「可得聞乎？」

子虛曰：「可。王車駕千乘，選徒萬騎，畋於海濱，列卒滿澤，罘網彌山。掩兔轔鹿，射麋腳麟，騖於鹽浦，割鮮染輪。射中獲多，矜而自功，顧謂僕曰：『楚亦有平原廣澤遊獵之地饒樂若此者乎？楚王之獵孰與寡人乎？』

Panicz Zmyślony przytacza grzeczną próbę uniknięcia odpowiedzi na to py­tanie, w której mówi, że tak naprawdę to niewiele wie, gdyż jest tylko skromnym poddanym i by­wał z królem jedynie na polowaniach w pobliżu stolicy, tak więc nie wie, jak wyglą­dały wyprawy jego króla w dalekich kra­inach. Po powtórnej namowie jednak odpowia­da królowi, co też relacjonuje swym słuchaczom.

„Król Qi rzekł: «Mimo wszystko jednak niechajże mi pan w skrócie opowie, co był widział i słyszał».

Ja mu na to: «Ależ jak najbardziej. Słyszałem, że w Chu siedem jest mokradeł, jedno z nich zobaczyć mogłem, pozostałych nigdy nie ujrzałem. Widziałem tylko najmniejsze z nich, które zowie się Yunmeng. Yunmeng liczy sobie dziewięć mil zaledwie, a do tego góry wznoszą się na samym środku. Góry te wiją się i kręcą.

Wysokie wierchy, ostre grani końce,
Szczyty wyniosłe, mocno poszarpane,
Po części kryją i księżyc, i słońce.

To się splatają, to krzyżują góry.
Pną się masywy, aż po same chmury.
Ich ostre zbocza i rozległe stoki
W nurt rzek wpadają rwący i szeroki.

Cynober w ziemi, azuryt, biała glinka,
Aurypigment jasny, ochra i wapienie,
Złoto i nefryt, srebro oraz cyna…
Mienią się blaskiem wielu barw odcienie.
Jak smocze łuski błyszczy ta kraina.

齊王曰：『雖然，略以子之所聞見而言之。』

「僕對曰：『唯唯。臣聞楚有七澤，嘗見其一，未覩其餘也。臣之所見，蓋特其小小者耳，名曰雲夢。雲夢者，方九百里，其中有山焉。其山則盤紆岪 鬱，隆崇𡷏崒；岑崟參差，日月蔽虧；交錯糾紛，上干青雲；罷池陂陁，下屬江河。其土則丹青赭堊，雌黃白坿，錫碧金銀，衆色炫耀，照爛龍鱗。

(…)

A na zachodzie źródeł tryskają fontanny
I czystych stawów kołyszą się piany.
Lotos rośnie na brzegach i wodne kasztany.
Białe piaski i głazy kryją dno jeziora.
W nim boskie żółwie i smoki mieszkają.
Żółw szylkretowy, wielki żółw Cantora.
Aligatory gonią za żółwiaków zgrają.

Na północy cieniste porastają lasy,
A w nich cynamonowce, magnolie, wawrzyny,
Kamfory, awokado, grusze ussuryjskie,
Korkowce, ostrokrzewy, olchy, mandaryny,
Daktyle i pomelo zapach swój roznoszą.

A wśród nich żyją pawie, feniksy i gryfy;
Małpy, lemury po gałęziach skaczą.
Rysie, białe tygrysy i czarne pantery
Pod konarami przechadzać się raczą.

外發芙蓉蔆華，內隱鉅石白沙。其中則有神龜蛟鼉，瑇瑁鱉黿。其北則有陰林巨樹，楩柟豫樟，桂椒木蘭，蘗離朱楊。樝棃梬栗，橘柚芬芳。其上則有赤猿玃猱，鵷鶵孔鸞，騰遠射干。其下則有白虎玄豹

(…)

Król Chu czterokonnego dosiada zaprzęgu
Albo w nefryt rzeźbiony zdobnego rydwanu.
Wiatr wąsy suma przy sztandarze smaga.
Król drzewcem wkoło wąsatym wywija,
Łopocze pełna jasnych pereł flaga.
Dwugłowej włóczni w ręku błyszczy szyja.

楚王乃駕馴駮之駟，乘彫玉之輿，靡魚須之橈旃，曳明月之珠旗，建干將之雄戟

(…)

Pędzi jak błyskawica, jak wicher przybywa,
Jak gwiazda spadająca lub piorun uderza.
Strzały na próżno nie wypuszcza z łuku,
Celnie przeszywa pocisk oko zwierza.
Gdy utkwi w piersi ofiary lub w boku,
Żyły przecina i w krwi z serca tonie.
Niczym deszcz z nieba padają zwierzęta,
Ciałami swymi pokrywając błonie»”⁸.

雷動猋至，星流霆擊。弓不虛發，中必決眥，洞胸達掖，絕乎心繫，獲若雨獸，揜草蔽地。

Następnie panicz Zmyślony opowiada królowi Qi (齊), jak to król Chu (楚) kończy polowanie, po czym zwołuje dworzan i dworzanki, aby wyprawić ucztę. Panicz wyraża się przy tym nieco nie­pochlebnie o swym gospodarzu.

„«Wtedy to król Chu wchodzi na taras Słonecznych Obłoków,

Gdzie się słodkiemu oddaje nieróbstwu.
W błogim spokoju wycisza swe troski.
Ziołami strawę przyprawia stosownie,
Po czym spożywa pokarm jakże boski.

Nie tak, jak Wasza Wysokość dzień cały w galopie
Z wozu nie zejdzie nawet i na chwilę;
Mięso pokroi, na kołach przypiecze;
Radości z tego czerpiąc nie wiem ile.

Z tego więc, co udało mi się zobaczyć, chyba się z nami państwo Qi równać nie może».

Na to król Qi nie miał czym odpowiedzieć”.

„ Jakże się pan myli, mówiąc takie słowa!” Odrzekł pan Nieobecny. „Pan zacny na mil tysiące nie bacząc, przybył do królestwa Qi. Król Qi posłał więc po całą szlachtę w państwie, przygotował wozy i jeźdźców, aby udać się z posłem na polowanie po to tylko, by wspólnymi siłami powalić zwierzynę ku uciesze wszystkich wkoło. Któż może z taką odnosić się pychą? Kiedy król Qi spytał o ziemie Chu, chciał usłyszeć o wzniosłych obyczajach pańskiej ojczyzny oraz wysłuchać rozważań mędrców przeszłości. A pan zacny nie ukazał przymiotów, jakie król Chu posiada; pokazał pan natomiast wyniosłość Yunmengu. Sło­wami pełnymi przepychu i rozpustnej radości wy­chwalał pan rozrzutność i bezeceństwa. Myślę, że nie było na miejscu takie zachowanie. Nawet jeśli to, co pan powiedział, jest prawdą, nie stanowi bynajmniej o pięknie królestwa Chu. Jeśli to zaś nieprawda, przynosi szko­dę pańskiej wiarygodności. Wysławianie przywar władcy i szkodzenie własnej reputacji to czyny nie do przyjęcia. A swym postępowaniem poniżył pan królestwo Qi, a co za tym idzie, również i swoją ojczyznę – państwo Chu”⁹.

於是楚王乃登雲陽之臺，泊乎無為，憺乎自持，勺藥之和具而後御之，不若大王終日馳騁，曾不下輿，脟割輪焠，自以為娛。臣竊觀之，齊殆不如。』於是齊王無以應僕也。」

Po tej reprymendzie udzielonej paniczowi Zmyślonemu pan Nieobecny opisuje w spo­sób bardzo krótki, mało wyszu­kany i niezwykle pobieżny, jak wspaniałe jest pań­stwo Qi (齊), po czym dodaje na koniec:

Poza tym [król Qi] jest tylko wasalem, nie śmie więc mówić o uciechach swych wypraw czy wspaniałościach swych parków; a pan jest na dodatek jego gościem, toteż król nie odrzekł ani słowa. Skąd to mniemanie, że nie miał czym odpowiedzieć?¹⁰

然在諸侯之位，不敢言游戲之樂，苑囿之大；先生又見客，是以王辭而不復，何為無以應哉！

Pan Nieobecny uważa więc, że król Qi(齊), słysząc stwier­dzenie panicza Zmyś­lonego, brzmiące: „chyba się z nami państwo Qi równać nie może”, nie odrzekł nic, nie dlatego że  ­brak mu było argumentów, ale przez wzgląd na dobre maniery.

Park Shanglin

Tak oto kończy się pierwszy poemat. W drugim poemacie pt. Park Shanglin (上林), bę­dącym kontynuacją pierwszego, pan Nie-tak, który przysłuchiwał się roz­mowie pani­cza Zmyślonego z panem Nieobecnym, wyraża się z pogardą tak o jed­nym, jak i o drugim. Wy­wód panicza Zmyślonego uważa za nietakt; od­powiedź pana Nieobecnego ocenia ja­ko niedokończoną. Waż­ne są jego zdaniem nie parki, polowanie czy uczty, ale polityka i lojalność. Pan Nie-tak twierdzi ponadto, że ani park Yun­meng (雲夢 – dosł. Sen w Obłokach) w Chu (楚), ani tereny łowne królestwa Qi (齊) nie mogą się równać z Parkiem Shanglin (上林 – dosł. Najwyższy Las), jakim dysponuje cesarz obecnie panującej dynastii Han (漢). Pan Nie-tak opisuje faunę, florę jak i zasoby mineralne oraz inne okazałości martwej natury w parku Shanglin (上林) stylem nie innym, niż zrobił to panicz Zmyślony, opisując Yunmeng (雲夢). Poemat ten jest więc w dużej mierze imitacją poprzednie­go. Chen Fuxing (陈复兴) stwierdza:

Jeśliby [oba poematy] czytać jako jeden utwór, to dziwy i uroki Yunmengu i Shanglinu musiałyby się w nich powtarzać, co w efekcie znużyć by mogło czytelnika¹¹.

若作一篇讀，則雲夢與上林的奇景榺狀必致前後重複拖泉，令人乏味。

Jest to jeden z dowodów na to, jak sztampową i skłaniającą do imitacji była forma fu (賦), skoro nawet najwybitniejszy jej przed­stawiciel dopuszczał się odwzo­rowywania włas­nych utworów.

Wypowiedź pana Nie-tak, kończy się jednak w dość osob­liwy sposób: pod­czas odby­wa­jącej się po łowach uczty, król po­pada nagle w zamyślenie.

„Gdy lano wódkę, a muzyka grała, zadumał się Syn Niebios nieco zagubiony i rzekł:

«Biada mi! Co za rozpusta! Korzystając z przerwy w obowiązkach królewskich i żadnych innych zajęć nie mając, postanowiłem udać się na wyprawę, gdzie w zgodzie z rytmem natury zabijał będę¹² i podczas której odpoczynek znajdę. Boję się jednak tego, że takie rozpasanie trwać będzie w przyszłości i że nie będzie już drogi odwrotu. Takie poczynania nie umożliwią jednak moim następcom budowania państwa i przekazywania jego tradycji następnym pokoleniom».

Dlatego też odsunął wódkę i porzucił łowy. Wezwał swoich ministrów i rzekł:

«Ziemię zdatną do uprawy, przekształcić na pole uprawne; niechaj z niej czerpie lud prosty. Rozebrać ściany i zasypać fosy, aby ci, którzy zamieszkują góry i mokradła, mogli z terenów tych korzystać. Napełnić jeziora i nie wzbraniać do nich dostępu. Opróżnić dworki i pałace, i nie mieszkać w nich. Otworzyć królewskie spichlerze, nieść pomoc ubogim, uzu­pełniać niedostatki, wspierać wdowy, ratować osierocone dzieci. Głosić hasła męstwa i cnoty, szczędzić chłost i grzywien. Zmienić system ad­ministracji, zmienić barwy strojów¹³, zmienić pierwszy dzień roku, wraz z całym światem zacząć wszystko od nowa»”¹⁴.

「於是酒中樂酣，天子芒然而思，似若有亡曰：『嗟乎，此大奢侈！朕以覽聽餘閒，無事棄日，順天道以殺伐，時休息於此；恐後世靡麗，遂往而不返，非所以為繼 嗣創業垂統也。』於是乎乃解酒罷獵，而命有司曰：『地可墾闢，悉為農郊，以贍氓隸；隤墻填塹，使山澤之人得至焉。實陂池而勿禁，虛宮館而勿仞。發倉廩以救 貧窮，補不足；恤鰥寡，存孤獨。出德號，省刑罰；改制度，易服色；革正朔，與天下為始。』

Tak oto zamiast na zabawie władca i jego dworzanie zaczęli spędzać czas, pracując cięż­ko na rzecz dobrobytu i potęgi swe­go kraju.

Wypowiedź pana Nie-tak wywarła ogromne wrażenie na słuchaczach, któ­rzy bez wahania zadeklarowali, że od tej pory będą zwracać uwagę na to, co jest naprawdę ważne:

Na te słowa zmienił im się obu wyraz twarzy, zwątpili w siebie i wstając z pełnym szacunkiem, powiedzieli:

„Zacofanymi jesteśmy prymitywami. Za grosz taktu nie mamy. Dziś jednak pouczenie otrzymaliśmy, które przyjmujemy i przy którym trwać będziemy”¹⁵.

於是二子愀然改容，超若自失，逡巡避席曰：「鄙人固陋，不知忌諱，乃今日見教，謹受命矣。」

Takie zakończenie poematu nie pozostawia najmniejszej wątpliwości co do tego, że autorowi przyświecał cel przede wszystkim dydaktyczny albo wręcz przyganiający samemu cesarzowi.

 

---

1 W odniesieniu do Księgi pieśni (詩經), termin fu (賦) oznacza wiersz, w którym poeta przekazuje swą myśl bezpośrednio, a nie za pomocą metafor czy aluzji.

2 刘勰，《文心雕龙译注》，王运熙、周锋 主编，上海古籍出版社，2012，s. 48.

3 Liu Wu-chi, An Introduction to Chinese Literature, Bloomington and London: Indiana University Press, 1973, s. 53.

4 Chodzi najprawdopodobniej nie o wspinanie się na góry czy drabiny, ale o audiencję u wysoko postawionych osób.

5 安平秋、張傳璽, 《漢書》第二冊，上海估出版社，2004，s. 795a.

6 陈宏天、赵福海、陈复兴 主编，《照明文选译注》，第一册，长春，吉林文史，2007，s. 16.

7《照明文选译注》，第一册，s. 363.

8 《照明文选译注》，第一册，s. 363–364.

9 《照明文选译注》，第一册，s. 365.

10 《照明文选译注》，第一册，s. 366.

11 《照明文选译注》，第一册，s. 380.

12 Było to jesienią, kiedy natura zamiera.

13 Barwy szat były wyznacznikiem rangi lub statusu.

14 《照明文选译注》，第一册，s. 385.

15 《照明文选译注》，第一册，s. 385–386.