Kości smoka

Ostrożnie z lekami

Na długo przed odkryciem pradawnych kości wróżebnych wiedziano doskonale, że istniały, nie zdawano sobie jednak sprawy, że wciąż istnieją, a tym bardziej nie przypuszczano, że wyryte zostały na nich inskrypcje, które rozszerzą historiografię chińską o ponad tysiąc lat wstecz.

O kościach tych pisał już kronikarz Sima Qian (司馬遷), żyjący na przełomie II i I wieku przed naszą erą. Jego przekaz wspomina Wilkinson w podręczniku do historii Chin¹, dodając, iż zdaniem Sima Qiana (司馬遷) kości te były wyrzucane i dlatego uważano, że się nie zachowały. Jest to jednak stwierdzenie tylko częściowo prawdziwe, gdyż pełny cytat z Zapisków Historyka² (Shǐjì 史記 ) Sima Qiana (司馬遷) odnoszący do tej kwestii brzmi następująco:

Słyszałem poniekąd, że jeśli [ktoś w czasach dynastii] Xia [czy] Shang zapragnął wróżyć, to brał [łodygi] krwawnika i [skorupę] żółwia, a po skończeniu wyrzucał. Uważano bowiem, że przechowywane [skorupy] żółwi nie działają, a krwawnik po dłuższym czasie traci moc. Dopiero wróżbici na dworze [dynastii] Zhou przechowywali zazwyczaj [łodygi] krwawników i [skorupy] żółwi⁴.

略闻夏殷欲卜者，乃取蓍龟，已则弃去之，以为龟藏则不灵，蓍久则不神。至周室之卜官，常宝藏蓍龟³ 。

Widać więc, że do pierwszego wieku naszej ery dotarły szczątkowe wiadomości o dawno zarzuconych już praktykach wróżbiarskich oraz o związanych z nimi artefaktach, które się być może choć w części zachowały, gdyż nawet jeśliby się pozbyto wszystkich żółwich skorup, to przecież nie uległy one autodestrukcji.

Wilkinson twierdzi ponadto, że w czasach panowania dynastii Sui (隋) i Tang (唐) grzebano ludzi w miejscu, w którym kilka wieków później zostaną odkryte inskrypcje sprzed tysięcy lat, ale grabarze, którzy mieli wtedy kontakt z kośćmi pokrytymi dziwnymi symbolami, nie zdawali sobie sprawy, co znaleźli. Autor nie podaje jednak źródła, mówiącego o tych pochówkach⁵.

Samo odkrycie owiane jest mgłą legendy, i to niejednej. Najczęściej przytaczana wersja wydarzeń głosi, że Wang Yirong (王懿榮) – mieszkający w Pekinie kolekcjoner i znawca inskrypcji na naczyniach z brązu⁷ – odwiedzając pewnego dnia aptekę zobaczył, iż na jednym z lekarstw zwanym baiguiban⁶ widnieją jakieś ślady przypominające znaki pisma. Jak się później okazało, ów „lek” składał się ze zmielonych kości wróżebnych, odkopywanych przez chłopów z małej wioski nieopodal miasta Anyang (安陽) w prowincji Henan (河南). Chłopi ci uważali swe znalezisko za kości smoka, dlatego też przypisywali im właściwości lecznicze, a czasami wręcz magiczne.

Kiedy zobaczył zarysowania na niezmielonych jeszcze kościach, zdał sobie szybko sprawę, że są to znaki pisma. Było to jednak w roku 1899, a rok później wybuchło powstanie tzw. bokserów, w którym nieopatrznie wziął udział i w wyniki tej decyzji postanowił popełnić samobójstwo, kiedy powstanie upadło. Zakupione przez niego wcześniej kości odkupił Liu E (劉鶚) — przyjaciel Wang Yironga (王懿榮) — i opublikował jego notatki w 1903. Potem studiami nad kośćmi wróżebnymi zajęli się inni badacze. Rozpoczęły się również wykopaliska archeologiczne, dzięki którym historiografia chińska wzbogaciła się o dokumenty dostarczające ważkich informacji na temat dynastii Shang (商) uważanej wcześniej przez wielu za mityczną.

Kalendarz

W Chinach aż do dwudziestego wieku zapisywano daty nie za pomocą liczb, ale specjalnych symboli, podzielonych na dwie grupy i poszeregowanych w stałym porządku niczym dwa małe alfabety — służące jednak do liczenia, a nie do pisania⁸.

Pierwsza grupa zwana niebiańskimi pniami składa się z 10 elementów, a druga o nazwie ziemskie gałęzie zawiera 12 pozycji:

Symbole te łączone są w pary: jia-zi, yi-chou, bing-yin… gui-you, jia-xu, yi-hai, bing-zi…, tworząc 60 wariacji⁹. Powstaje więc powtarzający się cykl sześćdziesiętny. Po lewej stronie zamieszczono zrzut ekranu współczesnego kalendarza, gdzie oprócz datowania gregoriańskiego występuje również tradycyjne datowanie chińskie (jasnoszare napisy u dołu):

Rok geng-zi, miesiąc bing-xu, dzień yi-you,
zodiak: szczur

Dni, których nazwy zaczynały się tym samym symbolem, określano czasem zbiorczo dniami tego symbolu, np. dni jia-zi, jia-xu, jia-shen, jia-wu, jia-chen, jia-yin zwane były dniami jia.

Metoda i przykłady

Do wróżenia stosowano plastrony żółwi oraz kości łopatkowe wołów. Sam proces polegał na nawierceniu powierzchni kości w jednym miejscu i przyłożeniu do tego miejsca rozgrzanego kawałka brązu lub rozżarzonego drewna, dzięki czemu na skorupie powstawały pęknięcia, z których odczytywano słowa wyroczni.

Przed przyłożeniem gorącego elementu do kości, wypisywano na niej pytanie, podając zazwyczaj datę wróżenia oraz imię osoby, która wróżyła. Po odczytaniu pęknięć zapisywano na kości odpowiedź.

Reprodukcje ponad stu tysięcy kości opublikowane zostały w licznych nierzadko wielotomowych zbiorach, w których każdemu artefaktowi przypisany został numer identyfikacyjny. Cytując kości, podaje się tytuł publikacji (skrócony do jednego znaku) i numer, jaki danej kości nadano w cytowanej publikacji.

Powyżej pokazano zdjęcie, reprodukcję i rysunek odręczny kości He 14002, gdzie He to skrót tytułu: Yin xu wenzi zhuihe 殷虛文字綴合 (Kolekcja inskrypcji z ruin Yin¹⁰). Poniżej podano fragment tekstu w zapisie współczesnym i tłumaczenie na język polski.

Wróżono w dniu jia-shen, wróżbita Ke [pyta]: Poród Fu Hao¹¹ szczęśliwy. Król rzekł: W dniach ding szczęśliwy, w dniach geng wciąż pomyślny. Po trzydziestu i jednym dniu poród w dzień jia-yin. Nieszczęśliwy, dziewczyna. (He 14002) 

甲申卜殼貞婦好娩嘉王曰其唯丁娩嘉其唯庚娩引吉三旬又一日甲寅娩不嘉唯女（合14002）

Z treści tej inskrypcji wynika, że to nie wróżbita Ke, ale sam król odczytywał wyrocznię. Pierwsze zdanie jest pytaniem, a drugie odpowiedzą. Dwa ostatnie zdania to zapis tego, co się naprawdę wydarzyło.

Innym przykładem, dość częstym, jest pytanie o deszcz.

Wróżono w dniu wu-zi, wróżbita Ke [pyta]: Bóstwo w czwartym miesiącu spuści deszcz.

Wróżbita [pyta]: Bóstwo w czwartym miesiącu nie spuści deszczu.

Król rzekł: Deszcz w dniach ding, nie w dniach xin.

W dniu ding-you następnego tygodnia spadł obfity deszcz. (He 14138)

 戊子卜㱿贞帝及亖月令雨

贞帝弗及其亖月令雨

王曰丁雨不叀辛

旬丁酉允雨（合14138）

Uprawa ziemi

Napisy na kościach świadczą między innymi o tym, że w epoce Shang (商) uprawiano proso (shŭ 黍), które było zapewne najpopularniejszym zbożem, gdyż występuje w inskrypcjach znacznie częściej niż inne odmiany zbóż¹². Z poniższych zapisów wynika także, iż raczej nie stosowano irygacji ani też nie regulowano rzek, o czym świadczy chęć poznania woli bogów (lub boga, gdyż język ten nie gramatykalizuje liczby mnogiej) w kwestii nie tylko tego, czy będzie padać deszcz, lecz również tego, czy nie spowoduje on powodzi.

Wróżbita [pyta]: Bóstwo spuści deszcz, który nie wystarczy na plon. Bóstwo spuści deszcz, który wystarczy na plon¹³. (He 10139)

貞帝令雨弗其足年帝令雨足年（合10139）

Wróżbita [pyta]: Deszcz w dniu yi-chou będzie klęską (He 6943)

貞乙丑其雨隹我禍（合6943）

Wróżono w dniu yi-you: Deszcz wystarczy na plon prosa. (Qian 4.40.1)

乙酉卜黍年ㄓ足雨（前4.40.1）

Znacznie rzadziej występującym zbożem jest pszenica (mài 麥).

W pierwszym miesiącu spożywa się pszenicę (Hou 1.5)

月一正曰食麥（後1.5）

Rok według tradycyjnego kalendarza chińskiego zaczyna się wraz z pierwszym dniem wiosny, który przypada czasem pod koniec stycznia, a czasem na początku lutego. Stwierdzenie, że w tym okresie spożywa się pszenicę może się więc wydawać z pozoru niezrozumiałe, gdyż w tej szerokości geograficznej pszenica dojrzewa znacznie później. Trzeba tutaj jednak wziąć pod uwagę, że na Nizinie Chińskiej panował wtedy cieplejszy klimat, czego jednym z dowodów jest obecny znak pisma oznaczający słonia 象, który wywodzi się z piktogramu, jaki można zobaczyć między innymi na naczyniach z brązu z epoki Shang (商) ¹⁴.

Skoro mieszkańcy dzisiejszego Hebei i Shangdongu wiedzieli, jak wygląda słoń, to musieli go widzieć na własne oczy¹⁵.

Czynność, o której mowa w tej inskrypcji, znajduje również potwierdzenie w Księdze Obrzędów (Lǐjì 禮記) powstałej w Okresie Walczących Państw (戰國):

W pierwszym miesiącu wiosny […] spożywa pszenicę i baraninę/kozinę¹⁷.

孟春之月 […] 食麥與羊¹⁶

Nie wszystkie typy upraw, jakie występują w inskrypcjach na kościach, udało się jednoznacznie zidentyfikować. Na przykład poniższy znak bywa interpretowany między innymi jako: jì 稷, sù 粟 (dwie odmiany prosa) czy liáng 粱 (sorgo).

Najprawdopodobniej chodzi tutaj o jì 稷, gdyż jest to zboże drugie pod względem częstotliwości występowania w inskrypcjach na kościach, ustępując tylko odmianie prosa zwanej shŭ 黍, a najstarsza kronika, jaka się zachowała, Księga Dokumentów (Shàngshū 尚書) wymienia obie te odmiany prosa parami, co może sugerować, że były one równie popularne¹⁸.

Oprócz prosa i pszenicy uprawiono także dwie odmiany ryżu oraz niezidentyfikowaną roślinę o nazwie widniejącej poniżej:

Plony uzyskiwano już wtedy na tyle obfite, że można było część z nich przeznaczyć na produkcję alkoholu, który stosowany był między innymi podczas obrzędów libacji.

Wróżono w dniu gui-chou, wróżbita Zheng [pyta]: Przyjść w dzień jia-shen odprawić libację. Od poprzedniego dnia jia złożyć wielkie dziękczynienie. W piątym miesiącu. (He 14859)

癸酉卜争贞来甲申大报自上甲五月（合14859）

Inskrypcje na kościach zawierają także taki znak (którego różne wersje umieszczono poniżej) interpretowany przez badaczy jako odpowiednik współczesnego kěn 墾¹⁹, czyli ‘karczować’²⁰.

W dniu gui-hai, wróżbita [pyta]: Król rozkaże wielu zarządcom karczować pole na zachodzie. Zbierze ziarno. (Kyoto 2636)

癸亥貞王令多尹田于西受禾（京都2636）

Oprócz tematyki rolniczej inskrypcje dostarczają również wielu informacji z zakresu: astronomii, klimatu, wypraw wojennych, toponimów, antroponimów czy religii²¹.

Jak wynika z powyżej przedstawionych fragmentów, inskrypcje na kościach są cennym, acz skąpym i nie w pełni czytelnym źródłem. Zarówno gramatyka, jak i leksyka nastręcza językoznawcom wielu problemów, a istniejące kanoniczne teksty klasyczne, z którymi często porównuje się enigmatyczną treść wróżb i wyroczni, niosą tylko częściową, a czasem może nawet iluzoryczną pomoc.

Bibliografia

Cytowane zbiory inskrypcji i stosowane skróty:

《合》 He: Guo Ruoyu [郭若愚], Ceng Yigong [曾毅公], Li Xueqin [李學勤] (red.), Yin xu wenzi zhuihe [殷虛文字綴合], Beijing [北京]:Kexue Chubanshe[科學出版社], 1955.

《京都》 Kyoto: Itō Michiharu [伊藤道治], Nagata Hidemasa [永田英正], Kaizuka Shigeki [貝塚茂樹] (red.), Kyōto Daigaku Jinbun Kagaku Kenkyūjo [京都大學人文科學研究所藏甲骨文字], Kyoto [京都]: Dōhō-sha [同朋社], 1980.

《前》 Qian: Luo Zhenyu [羅振玉] (red.), Yin xu shu qi qian pian [殷虛書契前編], Beijing [北京]: Tushuguan Chubanshe [圖書館出版社], 1913.

《後》 Hou: Luo Zhenyu [羅振玉] (red.), Yin xu shu qi hou pian [殷虛書契後編], Beijing [北京]: Tushuguan Chubanshe [圖書館出版社], 1916.

Pozostała bibliografia:

Elvin, M., The Retreat of the Elephants: An Environmental History of China, Illustrated Edition., New Haven: Yale University Press, 2006.

Li ji : Yue ling - Zhongguo zhexue shu dianzihua jihua [ 禮記 :月令-中國哲學書電子化計劃], https://ctext.org/liji/yue-ling/zh, [dostęp 09. 10. 2020].

Sima Qian [司馬遷], Shi ji [史記], t. 10, Beijing [北京]: Zhonghua Shuju [中華書局], 2014.

Sy-ma Ts’ien, Syn smoka: fragmenty zapisków historyka, Mieczysław Jerzy Künstler (tłum.), Warszawa: Czytelnik, 2000.

Wang Yuzhe [王玉哲], Zhonghua yuangu shi [中华远古史], Shanghai [上海]: Renmin [人民],2000.

Wilkinson, E.P., Chinese history: a manual, Harvard-Yenching Institute monograph series, 52, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2000.

Xiao xuetang zixing [小學堂字形], Academia Sinica, https://xiaoxue.iis.sinica.edu.tw/char?fontcode=33.E87E, [dostęp 09. 10. 2020].

---

¹ Endymion Porter Wilkinson, Chinese history: a manual, Harvard-Yenching Institute monograph series, 52, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2000, s. 390.

² Fragmenty Zapisków Historyka zostały wydane w przekładzie na język polski: Sy-ma Ts’ien, Syn smoka: fragmenty zapisków historyka, Mieczysław Jerzy Künstler (tłum.), Warszawa: Czytelnik, 2000.

³ Sima Qian [司馬遷], Shi ji [ 史記], t. 10, Beijing [北京]: Zhonghua Shuju [中華書局], 2014, s. 3918.

⁴ Przekład własny. Kolejne również.

⁵ Wilkinson, Chinese history…, s. 390.

⁶ Co można przetłumaczyć: „Skorupa przegranego żółwia”.

⁷ Napisy te również przyczyniły do potwierdzenia historyczności dynastii Shang (商).

⁸ W celach obrzędowo-religijnych zapis taki stosuje się nawet dzisiaj.

⁹ Symbole na pozycji parzystej w jednej grupie mogą się łączyć tylko z symbolami na pozycji parzystej w drugiej grupie. Analogicznie symbole nieparzyste. Dlatego wariacji jest 60, a nie 120.

¹⁰ Miejsce, w którym odkryto owe kości, okazało się być ruinami miasta Yin (殷) — stolicy Shangów ( 商).

¹¹ Fuhao (婦好) była żoną króla Wu Dinga (武丁), a zarazem generałem. Jej mogiłę odkryto w 1976.

¹² Wang Yuzhe [王玉哲], Zhonghua yuangu shi [中华远古史], Shanghai [上海]: Renmin [人民], 2000, s. 295.

¹³ Zadano tutaj dwa pytania, na które wyrocznia miała zapewne odpowiedzieć „Tak” albo „Nie”.

¹⁴ Xiao xuetang zixing [ 小學堂字形], Academia Sinica, https://xiaoxue.iis.sinica.edu.tw/char?fontcode=33.E87E, [dostęp 09. 10. 2020].

¹⁵ Więcej na temat słoni w starożytnych Chinach i zmian klimatu zob. Mark Elvin, The Retreat of the Elephants: An Environmental History of China, Illustrated Edition., New Haven: Yale University Press, 2006.

¹⁶ Li Ji: yue ling – Zhongguo zhexue shu dianzihua jihua [ 禮記: 月令 – 中國哲學書電子化計劃], https://ctext.org/liji/yue-ling/zh, [dostęp 09. 10. 2020].

¹⁷ Morfem yáng 羊 oznacza zarówno owcę, jak i kozę.

¹⁸ Wang Yuzhe [王玉哲], Zhonghua yuangu shi…, s. 297.

¹⁹ Na potrzeby epigrafiki zapisywany znakiem .

²⁰ Tamże, s. 304.

²¹ Wilkinson, Chinese history…, s. 389.